Pociej Aleksander h. Waga (zm. 1770), wojewoda trocki. Syn Kazimierza Aleksandra (zob.) i Anny Teresy z Lettowów, młodszy brat Antoniego (zob.), był może tym nie wymienionym z imienia wojewodzicem witebskim, który 26 VII 1716 w czasie napadu konfederatów tarnogrodzkich pod Lublinem obronił hetmana Ludwika Pocieja. W l. 1718 i 1722 P. posłował może z województwa trockiego (w spisie: «wojewodzic witebski», bez imienia), zaś 24 III 1724 został podczaszym litewskim. Nie wiadomo, czy to P., czy jego brat Antoni, indagowany w kwietniu 1733 przez rosyjskiego wywiadowcę o plany na elekcję zapewniał, że zawsze był przeciwny Stanisławowi Leszczyńskiemu i wierny Rosji. Mimo to głosując z województwem trockim na Leszczyńskiego P. walczył następnie w jego obronie w szeregach konfederacji dzikowskiej, w której regimentarzem wojsk litewskich był jego starszy brat Antoni. Gdy na wieść o ucieczce króla z oblężonego Gdańska regimentarz z doborowym oddziałem wojska pośpieszył ku Leszczyńskiemu, komendę nad zgrupowaną w rejonie Prużany resztą oddziałów przejął z jego polecenia P. Słysząc o zbliżaniu się nieprzyjaciela, P., «podobno trybów niewiadomy żołnierskich, czyli też, jak powiadają, zdradę chowający w sercu» (T. Ogiński), cofnął armię ku Sielcowi. Marcin Matuszewicz nie powtarza wersji o zdradzie, ale potwierdza, że P., «widzac oczywiste niebezpieczeństwo, zdał komendę Szczyttowi, cześnikowi lit.», unikając bezpośredniej odpowiedzialności za sielecką klęskę (sierpień 1734). Jako starosta kowieński P. we wrześniu 1736 prosił hetmana Michała Radziwiłła o ulgi w podatkach wojskowych dla zubożałego miasta. Dn. 31 III 1739 został kasztelanem witebskim, a 10 VI 1740 trockim. Miał wówczas (na pewno w l. 1737–40) chorągiew petyhorską w wojsku litewskim. W czerwcu 1742 we Wschowie postąpił na województwo trockie. Odstąpił wówczas za przywilejem królewskim grodowe starostwo kowieńskie starszemu synowi Ludwikowi, a ponieważ na to starostwo wyszedł równocześnie – staraniem Michała Czartoryskiego – dyplom dla Szymona Sirucia, który uprzedził rywala w objęciu urzędu, P. w imieniu syna, a z poparciem hetmana Radziwiłła i kanclerza Jana Fryderyka Sapiehy, rozpoczął trwającą ponad dwa lata walkę o starostwo; odzyskać go nie zdołał.
Jako senatorski deputat do konstytucji na sejmie grodzieńskim 1744 r. P. proponował na sesji litewskiej 16 X przeznaczenie na aukcję wojska połowy dochodu z królewszczyzn; innych dowodów jego pracy na rzecz powiększenia armii brak. W ostatnim dniu obrad, 16 XI 1744, P. wchodził w skład delegacji, która w imieniu króla zachęcała posłów do łączenia się z senatem. Obrany w lutym 1745 deputatem na Trybunał z województwa trockiego (na tamtejsze sejmiki P. miał zawsze duży wpływ), został następnie marszałkiem Trybunału Lit. Za tę służbę prosił w sierpniu 1745 o starostwo wielońskie (bez efektu); zwyczajowe wyróżnienie – Order Orła Białego – otrzymał 3 VIII r. n., poparty przez Wołczyn i Nieśwież. Podczas sejmu grodzieńskiego 1752 r. deklarował się za aukcją wojska, ale «sine gravamine». Niezbyt aktywny politycznie (ograniczał się do corocznego udziału w fundacjach trybunalskich), nie uczestniczył w rozgrywkach między Nieświeżem a Wołczynem. Z tego zapewne względu, zamyśliwszy utworzenie na Litwie trzeciej, «dworskiej» partii, marszałek nadworny kor. Jerzy Mniszech upatrzył na jej przywódców Ogińskich i Pociejów; zamiar Mniszcha jednak chybił. Gdy w czerwcu 1756 Trybunał Lit. pod prezydencją Jerzego Flemminga odsądził od urzędów Ignacego Bohusza i Andrzeja Abramowicza, radziwiłłowczyków oskarżonych o inspirowanie nielegalnych decyzji trybunału poprzedniego, P., wraz z innymi przeciwnikami «familii», wystąpił do króla o interwencję w celu cofnięcia tych wyroków. Zaproszony przez przeciwników «familii» do udziału w naradzie i składce na koszty następnego trybunału (Iwie, 14 VII 1756), P. poparł ich tylko w słowach. Mimo to zarówno stronnictwo nieświeskie, jak i dwór, wbrew opinii Czartoryskich sugerowali P-owi starania o laskę Trybunału Lit. 1757 r. Usprawiedliwiając się stanem zdrowia P. uchylił się w styczniu 1757 od tego ciężaru. Mało obrotny politycznie, «nie znający filuterii ani wielkiego świata» (J. K. Bagiński), zdaniem J. Flemminga pozostawał P. już wówczas pod przemożnym wpływem syna Ludwika, stronnika radziwiłłowskiego. Do tej partii zaliczał go też w r. 1762 M. Matuszewicz. Zapewne więc tylko bierności P-a przypisywać można, że we wrześniu t. r. prymas Władysław Łubieński radził królowi, by województwo wileńskie, o które toczyła się walka między «familią» a Karolem Radziwiłłem, dać P-owi. Nieobecny na elekcji Stanisława Augusta, P. niewidoczny był w początkach jego panowania w życiu politycznym. Sejm 1766 r. przeznaczył go do rezydowania przy boku króla od 1 X do 31 XII t. r. W lutym 1767 K. Radziwiłł, mając z Petersburga zaproszenie do powrotu do Polski i pokierowania przyszłą konfederacją, liczył m. in. na P-a, zapraszając go do współdziałania. Na przełomie maja i czerwca 1768 Stanisław August miał informacje – jak się okazało błędne – że P. zamierzał zrezygnować z krzesła.
P. był starostą rohaczewskim (1724), olkienickim (dyplom przed 26 III 1731), oteśnickim i grodowym kowieńskim (po Kazimierzu Pacu – dyplom przed 15 IX 1736), pisał się panem na Kadzinie i Ostrownie (woj. mścisławskie i witebskie). W r. 1732 otrzymał dla swego miasteczka Bochoty (Bachoty) w woj. mścisławskim przywilej na targi i jarmarki. Musiał być niezłym gospodarzem, skoro w latach pięćdziesiątych często udzielał pożyczek pieniężnych. Od Radziwiłłów trzymał zastawem in. in.: w r. 1744 Święte Jeziora Hieronima Floriana, w r. 1761 Soły, w r. 1769 Żuprany. Mieszkał najchętniej w Kietowiszkach (woj. trockie), zapisanych mu, gdy był jeszcze dzieckiem, przez babkę Reginę z Ogińskich Pociejową. P. zmarł w marcu 1770, pochowano go w kaplicy grobowej Pociejów w kościele dominikańskim Św. Ducha w Wilnie.
W małżeństwie z Teresą z Woynów, starościanką bracławską, 1. v. żoną Konstantego Benedykta Brzostowskiego, kaszt. mścisławskiego (żyła jeszcze w listopadzie 1746), P. miał córki: Annę, zamężną za Józefem Tyszkiewiczem, z czasem kaszt. mścisławskim, Karolinę (1732–1776), żonę Stanisława Radziwiłła, podkomorzego lit., oraz synów: Ludwika (zob.) i Leonarda (zob.).
Estreicher; Szwedowska J., Muzyka w czasopismach polskich XVIII wieku. Okres saski, Kr. 1975; Dworzaczek; Niesiecki; Żychliński, X; Elektorowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Gere V. I., Bor’ba za pol’skij prestol, Moskva 1862 aneks, s. 137; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909 I; Kotłubaj E., Galeria nieświeżska portretów radziwiłłowskich, Wil. 1859; Lech M., Jazda autoramentu polskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie saskiej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1961 VII cz. 2 s. 58, 71; Sapiehowie, III; Truchim S., Konfederacja dzikowska, P. 1921 s. 56; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XXIX; [Bagiński J. K.], Rękopism X. Bagińskiego dominikanina prowincyi litewskiej, Wil. 1854 s. 52, 117; Bartoszewicz K., Tadeusz Ogiński i jego pamiętnik, „Przegl. Hist.” R. 18: 1914 s. 58, 61, 72–3; Diariusze sejmowe z w. XVIII, III; Istoriko-Juridičeskie Materialy, Vitebsk 1891–9 XXI, XXVII; Korespondencja między Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim, Kr. 1872 s. 5; Kossakowski J., Pamiętnik, W. 1891; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 I–III; Pamiętnik prymasa, Wyd. Sz. Askenazy, w: Dwa stulecia, W. 1910 II; [Radziwiłł K. S.], Korespondencja, Kr. 1888; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką, Kr. 1912 II; Teka Podoskiego, II 207, VI 95; Vol. leg., VII 501; Zawisza K., Pamiętniki, W. 1862 s. 328, 350; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II ks. 46, 51, Dz. IVa ks. 6 k. 46–47, 122, 139, 191 ks. 7 s. 327–328, Dz. V 2579 (20–21 VIII 1745, 30 XI 1745, 29 XII 1745), 11907, 11908, 13831 (16 VI 1740), Arch. Tyzenhauzów G-386, G-416, Arch. Zamoyskich 2725, 2730, Zbiór Komierowskich 155/210, Zbiór Prozorów-Jelskich 37, Zbiór z Muz. Narod. 665, 667; B. Czart.: rkp. 776, 942, 3429 (1 IX 1745, 28 VI 1746); B. Kórn.: rkp. 1851; B. Ossol.: rkp. 2652; B. PAN w Kr.: rkp. 990; Staatsarchiv w Dreźnie: rkp. 458/XXXVI (M. Radziwiłł), 2099/30, 3589 (1747).
Zofia Zielińska